ΣΑΠΦΩ ΚΑΙ ΣΑΠΦΙΣΜΟΣ*

ΣΑΠΦΩ ΚΑΙ ΣΑΠΦΙΣΜΟΣ*

«κι ανάμεσα σε μαλακά σκεπάσματα χνουδάτα
με προσοχή την πλάγιασε
α να `ταν πάντα το κεφάλι ν' ακουμπάς
σε τέτοιας φιλενάδας τρυφερής τα στήθη
να κράταγε για μένα δυο φορές η νύχτα ετούτη
να `ταν χρυσή Αφροδίτη μου
τέτοια μια μοίρα να μου λάχει εμένα!»

(Μετάφραση Οδυσσέα Ελύτη)

Σαπφώ και ομοερωτισμός. Η Σαπφώ που χαίρεται τον γυναικείο έρωτα, η γυναικεράστρια!
Ζώντας στα τέλη του 7ου και στις αρχές του 6ου αιώνα π.χ. στη Λέσβο, μια περιοχή που κρατά τη μητριαρχική παράδοση της Ανατολίας, ζει, χαίρεται και εκφράζει ελεύθερα τον ομοερωτισμό της. Είναι η σπουδαιότερη ποιήτρια της αρχαιότητας, η δέκατη μούσα, και η πρώτη που ανοίγει τον δρόμο στην γυναικεία ομοερωτική λογοτεχνία.
Όμως, για να προσεγγίσουμε και να κατανοήσουμε καλύτερα τη ζωή και το έργο της θα πρέπει να εξετάσουμε καταρχήν το κοινωνικό περιβάλλον στο οποίο έζησε και τη θέση της γυναίκας σ' αυτό. Η Λέσβος της εποχής της Σαπφώς είναι μια κοινωνία φιλελεύθερη για τις γυναίκες. Μια κοινωνία στην οποία οι γυναίκες απολάμβαναν δικαιώματα κι ελευθερίες. Συμμετείχαν στην κοινωνική και πολιτική ζωή, ήταν κάτοχοι περιουσιακών στοιχείων και διευθύντριες σχολών, κατείχαν υψηλές θέσεις στην κοινωνία της εποχής και πάνω απ' όλα, διέθεταν τον εαυτό τους και το κορμί τους όπως οι ίδιες επιθυμούσαν. Εξέφραζαν ελεύθερα κάθε πτυχή της σεξουαλικότητάς τους.
Αυτά μας μαρτυρά το έργο αλλά και ο βίος της Σαπφώς.
Η Σαπφώ καταγόταν από αριστοκρατική γενιά, ήταν κάτοχος υψηλής κοινωνικής θέσης και περιουσίας. Συμμετείχε στα κοινά και επειδή μάλιστα είχε αντιταχθεί στον τότε τύραννο της Λέσβου, Πιττακό και στην πολιτική του, είχε εξοριστεί στη Σικελία.
Όταν επέστρεψε στη Λέσβο ίδρυσε και διεύθυνε σχολή για την εκπαίδευση νεαρών κοριτσιών, όπως και άλλες γυναίκες της εποχής της διεύθυναν παρόμοιες σχολές και εκπαίδευαν τις έφηβες της αριστοκρατίας στην ποίηση, στη μουσική και στο χορό.
Μεταξύ της Σαπφώς και των μαθητριών της αλλά και μεταξύ των μαθητριών αναπτύσσονταν έντονα συναισθήματα και σχέσεις, έντονος ερωτισμός και πάθος.
Οι ίδιοι οι περιπαθείς στίχοι της Σαπφώς μας τα μαρτυρούν αυτά,

«πάλι πάλι ο έρωτας` ο έρωτας με παιδεύει
και πώς να τον παλέψω Ατθίδα μου` που
αυτός με τα φαρμάκια και τις γλύκες του
μου κόβει τα ήπατα το τέρας!
κι εσύ πάει με βαρέθηκες`
κάνεις φτερά το ξέρω για την Ανδρομέδα
ποια `ναι λοιπόν αυτή που σε ξετρέλανε
η χωριάτα που μήτε
καν πώς να κρατήσει το φουστάνι της πάνω
από τον αστράγαλο δεν ξέρει;»

(Μετάφραση Οδυσσέα Ελύτη)

Η Ατθίδα ήταν μαθήτρια και αγαπημένη της Σαπφώς και η Ανδρομέδα διεύθυνε κι αυτή στη Λέσβο μια σχολή παρόμοια μ' αυτή της Σαπφώς.
Η κλασική φιλόλογος Marion Giebel, στο ιδιαίτερα αξιόλογο βιβλίο της, «Σαπφώ», κάνει λόγο για παιδαγωγικό έρωτα κατά τα πρότυπα των Αθηνών. Όμως, θα πρέπει να τονίσουμε τα εξής. Στην αρχαία Αθήνα ο παιδαγωγικός έρωτας ίσχυε ως κοινωνικός θεσμός μεταξύ ανδρών κι έφηβων νεαρών αγοριών τη στιγμή που οι Αθηναίες ήταν ιδιαίτερα περιορισμένες χωρίς δικαιώματα κι ελευθερίες. Αφενός αυτό κι αφετέρου, στη Λέσβο του 6ου αιώνα π.χ. το φαινόμενο της γυναικείας ομοφυλοφιλίας ήταν πιθανόν διαδεδομένο σε όλο τον γυναικείο πληθυσμό άσχετα από παιδαγωγικά πλαίσια, όπως μας μαρτυρά το ακόλουθο αλλά και άλλα ποιήματα της Σαπφώς,

«μα να σ' αφήκω εγώ δε γίνεται Μίκα γλυκιά μου`
κι ας έλαχε να σ' αγαπήσουν κόρες από το σόι των Πενθελιδών
εμάς όλο παραξενιές
κάποιο μαγευτικό τραγούδι στ' άκουσμα ψάλλει
κι αηδόνια με κελαηδητό τρελό
δρόσο σταλάζοντας...»

(Μετάφραση Οδυσσέα Ελύτη)

Επίσης, η γυναικεία ομοφυλοφιλία ήταν απόλυτα αποδεκτή από την κοινωνία της εποχής αυτής. Βεβαίως, και οι γυναίκες της αρχαίας Λέσβου παντρεύονταν και τεκνοποιούσαν - και η ίδια η Σαπφώ είχε μια κόρη, την Κλεΐδα - όμως δεν φαίνεται να είχαν κανέναν περιορισμό στην έκφραση ομοερωτικών αισθημάτων και διαθέσεων καθώς και στην ελεύθερη έκφραση κάθε πλευράς της σεξουαλικότητάς τους.
Η Σαπφώ γράφει, τραγουδά και εκφράζει τον έρωτα, τον πόθο, το πάθος και την παραφορά της ακόμα για νεαρές κοπέλες και γυναίκες. Μέσα από την ποίησή της διαφαίνεται ο ίδιος ερωτισμός και μεταξύ άλλων έφηβων κοριτσιών και γυναικών της αρχαίας Λέσβου.
Ικετεύει τη Θεά της - τη Θεά του έρωτα, Αφροδίτη - να σταθεί κοντά της βοηθός και συμπαραστάτης, να της φέρει κοντά της κάποια γυναίκα αγαπημένη.
Οι στίχοι της ιδιαίτερα δυνατοί και περιπαθείς εκφράζουν την ερωτική της ένταση και την παραφορά της. Η Σαπφώ δεν ζει μέτριες καταστάσεις. Βιώνει με πάθος τον έρωτα, αφήνεται σ' αυτόν να συνταράξει την ψυχή της χωρίς έλεος και χωρίς λογική, εκφράζει ολόψυχα το ομοερωτικό της πάθος, χαίρεται με τις αγαπημένες που έχει κοντά της και λυπάται όταν πλαγιάζει μόνη της.
Ο σαπφικός έρωτας είναι ο λυσιμελής έρωτας,

«Έρος δηύτέ μ' ο λυσιμέλης δόνει γλυκύπικρον αμάχανον όρπετον...»,

όπως γράφει η ίδια. Αυτό είναι το κύριο χαρακτηριστικό του έρωτά της. Ο έρωτας που αρπάζει, υποτάσσει και κυριαρχεί όλο το είναι, που βιώνεται με την ψυχή και με το σώμα, που συνταράσσει και κλονίζει,

«...μα η καρδιά μου
στα στήθη μου από τούτο σπαρταράει
μόλις στρέψω και ιδώ σε ξεψυχάει
κι' αποσβήν' η λαλιά μου,

σαν τη γλώσσα μου κάτι να τσακίζει
σιγανή φλόγα τρέχει το κορμί μου,
θαμπωμένοι δεν βλέπουν οι οφθαλμοί μου,
κι η ακοή μου βουίζει,

ιδρώτ' από τα μέλη μου αναδίνω,
κι όλη τρέμω, πιο πράσινη στο χρώμα
κι' από χόρτο, και λέω πως λίγο ακόμα
και νεκρή θ' απομείνω.»

(Μετάφραση Παναγή Λεκατσά)

Η Σαπφώ είναι η μεγάλη αρχόντισσα του έρωτα και του πάθους. Είναι η δασκάλα του χθες και η οδηγός του σήμερα. Είναι η ποιήτρια που βίωσε κι εξέφρασε μοναδικά και πρωτοποριακά το γυναικείο ομοερωτικό συναίσθημα και πάθος. Είναι η αρχιέρεια του λυσιμελούς έρωτα. Είναι η προγόνισσα που διασχίζει το παρόν και δείχνει στο μέλλον. Είναι η προσωποποίηση της παραφοράς.
Διασχίζει τους αιώνες κι ενδυναμώνει κάθε ομοερωτική έκφραση, φωτίζει και φανερώνει τη γυναικεία ομοφυλοφιλία.
Η Σαπφώ είναι η δική μας Σαπφώ. Οι στίχοι της συντροφεύουν και συγκινούν κάθε γυναίκα που αγαπά, ερωτεύεται κι ερωτοτροπεί με γυναίκες.

Ευχαριστώ για την προσοχή σας,
Ρούλα Σκούταρη

* H γαλλική λέξη «σαπφικός», που αναφέρεται στη γυναικεία ομοφυλοφιλία, υπάρχει ήδη από το 1373 στα γαλλικά, αλλά στα ελληνικά εμφανίστηκε μόνο τον 19ο αιώνα με αυτή την έννοια (σαπφισμός).